Ομοφυλοφιλία και Αριστερά στη σημερινή συγκυρία

Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της παντοκρατορίας των ναζί στη Γερμανία, εκτός από τους Eβραίους στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ανά την επικράτεια του Ράιχ όλες εκείνες οι κοινωνικές ομάδες που δεν εντάσσονταν στην ιδέα των ναζί περί του τέλειου ανθρώπου. Ψυχικά ασθενείς, Ρομά, ομοφυλόφιλοι ήταν κάποιες από τις ομάδες που εξοντώθηκαν. Περίπου 10.000 ομοφυλόφιλοι εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Πολλοί περισσότεροι ταπεινώθηκαν, εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, ή ευνουχίστηκαν. Ένας επιζών από τα ναζιστικά στρατόπεδα, ο LD Classen von Neudegg, έγραψε για αυτές του τις εμπειρίες. Ένα μικρό απόσπασμα: "Τρεις άνδρες προσπάθησαν να δραπετεύσουν μια νύχτα. Τους έπιασαν και όταν επέστρεψαν είχαν τη λέξη "schwull", που σημαίνει πούστης στα γερμανικά, γραμμένη πάνω στα ρούχα τους. Τους βάλανε σε μια γωνιά και τους μαστίγωσαν. Μετά τους υποχρέωσαν να χτυπάνε ένα ταμπούρλο και να φωνάζουν: "Ζήτω! Γυρίσαμε. Ζήτω!". Έπειτα τους κρέμασαν."

Ο Ερνστ Ρεμ, ο ηγέτης των Ταγμάτων Εφόδου του Χίτλερ, οδηγήθηκε στο θάνατο το 1932, στη "νύχτα των μεγάλων μαχαιριών", με την κατηγορία ότι ήταν ομοφυλόφιλος και διατηρούσε σχέση με τον οδηγό του με τον οποίο τον έπιασαν στο κρεβάτι. Με αυτόν τον τρόπο ο Χίτλερ ξεκαθάρισε το τοπίο από αυτούς που θεωρούσε εσωτερικούς του αντιπάλους για την εξουσία όπως ο Ρεμ. Σύμφωνα με τον Κλάους Μαν, γιο του νομπελίστα συγγραφέα του Θανάτου στη Βενετία Τόμας Μαν, ακτιβιστή και ομοφυλόφιλου, στο βιβλίο του "Ομοφυλοφιλία και Φασισμός": "Εκείνο που έκανε τον Ρεμ πραγματικά αηδιαστικό δεν ήταν αυτό που του καταμαρτυρούσαν πρώτα ο Αριστερός τύπος και αργότερα ο Χίτλερ, αλλά το γεγονός ότι επρόκειτο για ένα κυνικό, χοντροκομμένο καθίκι, όπως όλοι οι αρχηγοί των ναζί" Δηλαδή ο Αριστερός Τύπος καταμαρτυρούσε στον Ρεμ το γεγονός της ομοφυλοφιλίας του, πράγμα για το οποίο ο ίδιος αργότερα θανατώθηκε από τον ίδιο τον αρχηγό του, πράγμα συνηθισμένο για την εποχή μια και είναι γνωστός ο διαγκωνισμός μεταξύ Σοβιετικών και Ναζί  που ξεκίνησε από την επιθετική τακτική των δεύτερων που κατηγορούσαν τους Σοβιετικούς για το ότι είχαν αποποινικοποιήσει την ομοφυλοφιλία. Και οι Σοβιετικοί ανταπαντούσαν με το ότι, πράγμα που υιοθετήθηκε ως επιχείρημα από όλη την αριστερά για δεκαετίες, οι Ναζί ήταν κρυφά ομοφυλόφιλοι. Αποτέλεσμα ήταν η επαναποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας στη Σοβιετική Ένωση με το άρθρο 121 του ΠΚ που η ισχύς του διήρκεσε μέχρι το 1991. 

Σήμερα, η ιστορία του Μεσοπολέμου και της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης φαίνεται να επαναλαμβάνεται στη χώρα μας. Με ένα καθαρά ναζιστικό κόμμα στη βουλή, που δεν έκρυψε ποτέ την πρόθεσή του να ακολουθήσει τα χνάρια του Φύρερ, ακόμα και ο αρχηγός του στο κρυφό του καταστατικό ονομαζόταν με αυτό το όνομα από τα μέλη, και με ένα δεύτερο κόμμα με ενσωματωμένα ακροδεξιά στοιχεία, που βρίσκεται στην κυβέρνηση, κάθε συζήτηση για κοινωνικά δικαιώματα και ελευθερίες μοιάζει να βρίσκεται εκτός τόπου και χρόνου. Το ΠΑΣΟΚ και η Δημοκρατική Αριστερά, περισσότερο η δεύτερη, μοιάζουν να ψελλίζουν κάποια ψήγματα αντίδρασης, περισσότερο για τα προσχήματα μια και τρέμουν την πιθανότητα να δημιουργηθεί κυβερνητικό πρόβλημα και να πάμε σε εκλογές καθόλου ευχάριστες για αυτούς και τα ποσοστά τους, ενώ οι Ανεξάρτητοι Έλληνες θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο δικαιωματικό κομμάτι περισσότερο συντάσσονται με τη ΝΔ.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα από την ομοφοβική δράση της ΧΑ στο τελευταίο διάστημα έχουμε τις ομοφοβικές επιθέσεις που έγιναν πέρυσι στους δρόμους της Αθήνας, την επίθεση που δέχτηκε ο πρώην βουλευτής του Σουηδικού κοινοβουλίου ελληνικής καταγωγής Σταφυλίδης, την ώρα που επέστρεφε στο ξενοδοχείο του μια νύχτα στο Γκάζι, αλλά και τις δηλώσεις των βουλευτών του ναζιστικού κόμματος από το βήμα του κοινοβουλίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι δηλώσεις του Παναγιώταρου που αποκάλεσε τον Γκίντο Βεστερβέλε, πρώην υπουργό εξωτερικών της Γερμανίας και ανοιχτά ομοφυλόφιλο, "κυρία Βεστερβέλε", (πράγμα που διέφυγε της προσοχής του Γ. Δραγασάκη που ήταν εκείνη τη στιγμή προεδρεύων και δεν του έκανε παρατήρηση), τις δηλώσεις του Παππά για το ΣΥΡΙΖΑ ότι είναι το κόμμα των γκέι παρέιντ στη συζήτηση για την άρση της ασυλίας του Πέτρου Τατσόπουλου, αλλά και τις δηλώσεις πάλι του Παναγιώταρου μπροστά από το Θέατρο Χυτήριο που παρουσίαζε την παράσταση Corpus Cristi, όπου αποκάλεσε τους ηθοποιούς "γαμημένες Αλβανικές κωλοτρυπίδες" και μάλιστα σε τηλεοπτική κάλυψη.

  

Κάπου εκεί ερχόμαστε σήμερα στο ρόλο της Αριστεράς: Όσον αφορά το ΚΚΕ, είναι απόλυτη η άρνησή του να δει το κίνημα υπέρ της χειραφέτησης των ατόμων ΛΟΑΤ, ή αλλιώς lgbt, σαν ένα κίνημα κοινωνικής διεκδίκησης, ισάξιο του κινήματος για τα δικαιώματα των μεταναστών, των αντιρρησιών συνείδησης, των Ρομά, των ΑΜΕΑ, ή του εργατικού κινήματος. Μετά από χρόνια όπου οι ομοφυλόφιλοι αντιμετωπίζονταν σαν άτομα με κάποια αναπηρία και εξοβελίζονταν από τις οργανώσεις του ΚΚΕ, είτε ευθέως, είτε με κάποιο άλλο πρόσχημα, όπως τη μη συμμόρφωσή τους προς την πολιτική του κόμματος, και ενδεχομένως κάποιοι ονομάζονταν και πράκτορες του ταξικού εχθρού, το Κομμουνιστικό Κόμμα έχει αλλάξει τη θέση του από τη συλλήβδην απόρριψη, σε μια ελαφράς μορφής απόρριψη, αλλά πάντως απόρριψη. Ο βουλευτής του κόμματος Θανάσης Παφίλης έχει πει σχετικά με το γάμο ομοφύλων: “Δεν συμφωνούμε. Καθένας μπορεί να έχει την ιδιαιτερότητά του, αυτό δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο κοινωνικό σήμερα και δημόσιας συζήτησης, πολύ περισσότερο που έμμεσα προωθείται κιόλας. Μπροστά στη γενική κατρακύλα το μοντέλο του ανθρώπου που προωθείται μέσα σε ένα άγριο και βάρβαρο σύστημα. Είμαστε αντίθετοι – το ξαναλέω απ’ την αρχή – και πολύ περισσότερο με τις δήθεν προοδευτικές απόψεις περί υιοθεσιών κτλ.”¹

Και ερχόμαστε στο ΣΥΡΙΖΑ: Το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης εδώ και χρόνια είναι το μόνο κοινοβουλευτικό κόμμα το οποίο στηρίζει τις διεκδικήσεις των αιτημάτων του ΛΟΑΤ κινήματος. Στο ερωτηματολόγιο της ΟΛΚΕ, το οποίο στέλνεται κάθε φορά πριν από τις εκλογές, ο ΣΥΡΙΖΑ απαντά εμπεριστατωμένα και με μεγάλη ακρίβεια όσον αφορά τις διεκδικήσεις. Ωστόσο το πράγμα χωλαίνει όταν φτάνουμε στο σημείο όπου πρέπει να αναληφθούν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες. Κάποιοι στο ΣΥΡΙΖΑ, ίσως πολλοί, αισθάνονται αμήχανα να βγουν και να υποστηρίξουν δημόσια τις διεκδικήσεις των ΛΟΑΤ. Και κάπου εκεί αρχίζουν τα προβλήματα. Το προηγούμενο διάστημα είχαμε μια σειρά από ατυχείς δηλώσεις βουλευτών και στελεχών. Σταχυολογώ εδώ τις δηλώσεις Παπαδημούλη (στην απάντησή του στη Ντόρα Μπακογιάννη τηλεοπτικά ότι ο ΣΥΡΙΖΑ πολιτεύεται κωλομπαρίστικα της είπε ότι μας λέτε πολιτικά ανώμαλους ταυτίζοντας μια σεξουαλική "ανωμαλία" με μια πολιτική "ανωμαλία"), τις δηλώσεις του Πάνου Σκουρλέτη περί τρανς Αριστεράς, και βέβαια τις περίφημες δηλώσεις του Πέτρου Τατσόπουλου, οι οποίες έγιναν πέρυσι τον Οκτώβριο και για τις οποίες πολύς λόγος έγινε.

Μπορεί κανείς λοιπόν να δει ότι στο ΣΥΡΙΖΑ υπάρχει ένα έλλειμμα γνώσης. Υπάρχει μια ομάδα που ασχολείται συστηματικά με τα ζητήματα ΛΟΑΤ, αλλά αυτή δε βρίσκεται σε επικοινωνία με το υπόλοιπο κόμμα, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να ενημερώσει τα στελέχη και τα μέλη του κόμματος. 

Όμως σήμερα η ΧΑ προσπαθεί με ύπουλο αλλά και τραμπούκικο τρόπο να περάσει το μισαλλόδοξο λόγο της στο δημόσιο διάλογο. Προσπαθεί, στο πρότυπο των Ναζί να νικήσει πρώτα στο πεδίο των ιδεών. Και σωστά: Η ιδεολογική ηγεμονία είναι αυτή που προηγείται της πολιτικής ηγεμονίας. Και η ιδεολογική ηγεμονία είναι αυτή που αλλάζει πιο δύσκολα. Ας αναλογιστεί ο καθένας τις ιδεοληψίες που κουβαλάει ο ίδιος και είναι ενδεχομένως συμπεράσματα που έχει βιώσει. Αυτά μεταφέρονται πολλές φορές από γενιά σε γενιά και διαμορφώνουν την άποψή μας για τον κόσμο αλλά σε ένα μεγάλο μέρος και την πολιτική μας ταυτότητα. Για να καταφέρει να ηγεμονεύσει η ΧΑ απευθύνεται στο θυμικό του πολιτικού ακροατηρίου και κυρίως στο φόβο. Φόβος γι αυτό που έρχεται, φόβος γι αυτούς που θέλουν να αλλάξουν τα πράγματα, φόβος για το διαφορετικό. Σε αυτό το σημείο η Αριστερά πολλές φορές απαντάει φοβισμένα και αυτή. Σκεφτόμενη το πολιτικό κόστος οδηγεί πολλές φορές σε αμφιβολίες για τις προθέσεις της το πολιτικό ακροατήριο. 

Όμως στο σημείο που έχουμε φτάσει ως κοινωνία είναι απαραίτητο τα πράγματα να ειπωθούν με το όνομά τους. Στο κομμάτι των ΛΟΑΤ για παράδειγμα δεν είναι αρκετό κανείς να υποστηρίζει με δήλωσή του ότι ο ίδιος δεν είναι ομοφοβικός, μια και αυτό κανέναν δεν ενδιαφέρει γιατί οι πολιτικοί ψηφίζονται για να παράγουν πολιτική πρόταση και όχι για τα ιδιωτικά τους συναισθήματα. Πρέπει λοιπόν να αναληφθούν πρωτοβουλίες σε διάφορα επίπεδα και κυρίως στο επίπεδο της κοινωνίας. Η ενημέρωση για ζητήματα ΛΟΑΤ πρέπει να γίνει πολιτική προτεραιότητα και στόχος της Αριστεράς στο πλαίσιο του εκδημοκρατισμού της κοινωνίας. Ενημέρωση για τους δημόσιους υπαλλήλους, τους επαγγελματίες υγείας, τα σώματα ασφαλείας. Αλλά και ενημέρωση για ζητήματα ΛΟΑΤ για όλα τα στελέχη και μέλη της. Αν η Αριστερά δεν αρχίσει από το εσωτερικό της αυτή τη διαδικασία δε θα πείσει κανέναν ότι εννοεί αυτά που ευαγγελίζεται. Ένα άλλο θέμα είναι η δημιουργία ενός αντιφασιστικού μετώπου όπου πάλι τα ζητήματα ΛΟΑΤ θα μπουν στο προσκήνιο σαν μια από τις πολιτικές προτεραιότητες.

Στη σημερινή συγκυρία τα ζητήματα ΛΟΑΤ είναι ένα εμβληματικό πεδίο των κοινωνικών κινημάτων για ελευθερία και δημοκρατία. Και ακριβώς γι αυτό πρέπει να γίνουν και ένα εμβληματικό πεδίο άσκησης πολιτικής με την Αριστερά να κατέχει την πρωτοβουλία.

Η χορωδία της ΕΡΤ

Υπήρξα μέλος της χορωδίας της ΕΡΤ από το 1995 μέχρι το 2001. Προερχόμενος από εντελώς διαφορετικό χώρο, αφού είχα σπουδάσει σε μια προγενέστερη ζωή μαθηματικά και έκανα μια εντελώς τρελή αλλαγή καριέρας στρεφόμενος προς το λυρικό τραγούδι περίπου ένα με δύο χρόνια πριν να γίνω μέλος της χορωδίας, για μένα ήταν μια χρυσή ευκαιρία να ζήσω το όνειρό μου και να γίνω επαγγελματίας μουσικός. Και όταν λέω να γίνω μουσικός το εννοώ, γιατί δεν ξέρω τι άποψη έχει ο πολύς κόσμος για το πότε και το πώς γίνεται κάποιος μουσικός, ωστόσο σίγουρα δε γίνεται κανείς μόνο με τη φοίτησή του στα ελληνικά ωδεία (για ακαδημίες και πανεπιστήμια δεν το συζητώ, αυτά στην Ελλάδα είναι μακρινά όνειρα).
Αυτά τα έξι χρόνια στη χορωδία έμαθα πραγματικά καταπληκτικά πράγματα. Πέρα από το να τοποθετώ τη φωνή μου και να συμμετέχω σε ένα φωνητικό σύνολο υψηλών απαιτήσεων, η επαφή μου με τα αριστουργήματα της μουσικής τα οποία ερμηνεύσαμε μέσα σε αυτό το διάστημα με διαμόρφωσε σαν άνθρωπο. Κάτω από την καθοδήγηση του ιστορικού μαέστρου της χορωδίας Αντώνη Κοντογεωργίου ερμηνεύσαμε ανάμεσα σε άλλα την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν, το Γερμανικό Ρέκβιεμ του Μπραμς, τα Ρέκβιεμ του Μότσαρτ και του Βέρντι, τα Στάμπατ Μάτερ του Ντβόρζακ και του Ροσίνι, το Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο του Μπαχ, τη Δημιουργία του Χάιντν, και τις όπερες Κάρμεν του Μπιζέ, Ελένη του Θάνου Μικρούτσικου, και Ορφέο του Μοντεβέρντι.
Θυμάμαι το πόσο με παρηγόρησε το Γερμανικό Ρέκβιεμ του Μπραμς. Το μελετούσαμε έναν ολόκληρο χειμώνα και ήταν ο χειμώνας μετά το θάνατο του πατέρα μου. Εκείνος ο θάνατος με είχε συγκλονίσει, όσο και αν δεν ήθελα τότε να το παραδεχτώ. Η σχέση με τον πατέρα μου ήταν δύσκολη, έφυγε χωρίς να καταφέρω να του πω πολλά πράγματα που ήθελα και αυτό με έκανε εκείνο το διάστημα των μηνών μετά το θάνατό του να βλέπω συνεχώς εφιάλτες. Δε μπορούσα να δεχτώ τη θνητότητα. Στο Γερμανικό Ρέκβιεμ υπάρχει ένα κομμάτι, που όχι τυχαία ο Μπραμς το έχει δώσει να το τραγουδήσει μια φωνή σοπράνο, φωνή γυναικεία. Η λέξη που κυριαρχεί σε αυτό το κομμάτι είναι η λέξη trösten, που σημαίνει παρηγορώ. Ο συνθέτης την τονίζει μέσα από τη μελωδική γραμμή με τέτοιο τρόπο ώστε να της δώσει τη δέουσα σημασία. Και η φωνή είναι γυναικεία γιατί η γυναίκα είναι αυτή που συνήθως στη δυτική κουλτούρα είναι που παρηγορεί, συνήθως στη γυναίκα προσφεύγει κανείς για λίγη τρυφερότητα. Το κομμάτι μπορείτε να το ακούσετε εδώ.
Όταν μπήκα η χορωδία αριθμούσε περίπου 60 μέλη και ήταν μία από τις δύο επαγγελματικές χορωδίες στην Ελλάδα. Παλαιότερα από το 1995 αριθμούσε ακόμα περισσότερα. Αυτός ο αριθμός δεν είναι μεγάλος, αν σκεφτεί κανείς ότι για το Ρέκβιεμ του Βέρντι ή την Ενάτη του Μπετόβεν χρειάζονται περίπου 200 χορωδοί. Πάντοτε η χορωδία της ΕΡΤ όταν ήταν να τραγουδήσει έργα που χρειάζονταν μεγάλο πλήθος συνέπραττε με άλλες χορωδίες για να συμπληρωθεί ο αριθμός. Την ημέρα που ο κυβερνητικός εκπρόσωπος ανακοίνωσε το κλείσιμο της ΕΡΤ και την απόλυση των εργαζομένων και το ενταφίασμα των μουσικών συνόλων, δύο ορχηστρών και της χορωδίας, η χορωδία αριθμούσε 38 μέλη. Μέσα λοιπόν σε όλα αυτά τα χρόνια που πέρασαν, οι διοικήσεις και οι κυβερνήσεις είχαν απαξιώσει τη χορωδία σε τέτοιο βαθμό, που ήταν σχεδόν αδύνατον να εκτελέσει έργα του ρομαντισμού που χρειάζονται μεγάλο πλήθος, άρα την είχαν μετατρέψει σε ένα σύνολο δωματίου.
Το εργασιακό καθεστώς ήταν ένα άλλο μεγάλο μαχαίρι στο λαιμό. Η χορωδία, από την ίδρυσή της το 1977 από το Μάνο Χατζιδάκι σαν Χορωδία του Τρίτου Προγράμματος, δούλευε με μπλοκ παροχής υπηρεσιών. Οι συμβάσεις το διάστημα που ήμουν εγώ μέλος ήταν τρίμηνες διαρκώς ανανεούμενες και ο μισθός ήταν ένας, λίγο παραπάνω από το βασικό μισθό. Δεν αναγνωριζόταν προϋπηρεσία, δεν υπήρχαν δώρα Πάσχα, Χριστουγέννων και επίδομα αδείας και επιπλέον τον Αύγουστο αναγκαστικά η χορωδία δε δούλευε και επομένως δεν πληρωνόταν μισθός! Δηλαδή οι επαγγελματίες χορωδοί θα έπρεπε να κάνουν μια άλλη δουλειά τον Αύγουστο για να τα φέρουν βόλτα. Αυτό μετέτρεπε τη δουλειά στη χορωδία σε μια δουλειά που στην καλύτερη περίπτωση δε μπορούσε να είναι για πάντα. Με δεδομένη την εργασιακή ανασφάλεια και το γεγονός της κάκιστης πληρωμής ήταν σχεδόν αδύνατον να ζήσει κανείς αξιοπρεπώς με ένα καλό επίπεδο διαβίωσης γι αυτό και οι χορωδοί έκαναν και άλλη δουλειά. Άλλος δίδασκε τραγούδι σε Ωδείο τα απογεύματα, άλλος δίδασκε πιάνο, κάποιος δούλευε σε μπαρ, μέχρι και συνάδελφο ο οποίος ήταν αρχιτέκτονας με δικό του γραφείο είχαμε!
Και όμως, μέσα από αυτό το καθεστώς υπήρξαν άνθρωποι με όνειρα που κατάφεραν να τα στεγάσουν κάτω από την ομπρέλα της ΕΡΤ. Το ένα και μοναδικό όνειρο που επισκίαζε όλα τα άλλα και γινόταν πραγματικότητα ήταν η επαγγελματική ενασχόληση με τη μουσική. Υπήρξαν συνάδελφοι που άφησαν τα σπίτια τους στην επαρχία και παιδιά έφηβα ακόμα ήρθαν στην Αθήνα για να συμμετέχουν στη χορωδία και μαζί με αυτό να καταφέρουν να σπουδάσουν με διακεκριμένους μουσικούς σε ένα αθηναϊκό ωδείο. Μέσα σε αυτά τα χρόνια, σπούδασαν, μεγάλωσαν, ερωτεύτηκαν, παντρεύτηκαν, έκαναν παιδιά, και κάποιοι έφυγαν στο εξωτερικό για περαιτέρω σπουδές στο τραγούδι, ή στη μουσική γενικότερα, και κάποιοι, όχι λίγοι ή ασήμαντοι, έκαναν μεγάλες καριέρες στην όπερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα τα περισσότερα ονόματα που τραγουδούν στη Λυρική Σκηνή, αλλά και οι περισσότεροι Έλληνες που κάνουν καριέρα στα Λυρικά Θέατρα της Ευρώπης και αλλού, έχουν περάσει τουλάχιστον ένα μικρό διάστημα από τη χορωδία της ΕΡΤ.
Η χορωδία πέρα από το να κάνει συναυλίες σε διάφορες αίθουσες συναυλιών είχε και ένα έργο καθαρά φιλανθρωπικό αλλά και παιδευτικό. Ουκ ολίγες φορές τραγουδήσαμε, τα χρόνια που εγώ ήμουν μέλος, σε χώρους που βρίσκονται άνθρωποι που καμμία επαφή δεν είχαν με τη μουσική πριν από εμάς. Εφόσον δεν έρχονταν, ή δε μπορούσαν να έρθουν αυτοί σε εμάς, πηγαίναμε εμείς σε αυτούς. Το γραφείο μου κοσμεί μια φωτογραφία από τον προαύλειο χώρο του Ψυχιατρείου Αθηνών στο Δαφνί, όπου κάποια στιγμή δώσαμε μια συναυλία για τους τρόφιμους και αυτό που εισπράξαμε ήταν συγκινητικό: Ακόμα θυμάμαι τη σφιχτή αγκαλιά μιας γυναίκας τρόφιμου του ψυχιατρείου σαν ευχαριστήριο. Θα μου πείτε έφτανε αυτό; Θα σας απαντήσω ότι ακόμα θυμάμαι το πώς ένιωσα εκείνη τη στιγμή. Όλη η ανθρώπινη χαρά της επικοινωνίας που μας έφερε πιο κοντά, εμάς που κάναμε απλά τη δουλειά μας, με τους άλλους που δεν είχαν τη δυνατότητα να μας γνωρίσουν πριν από αυτό. Ενώ για παράδειγμα δε θυμάμαι το συναίσθημα που ένιωθα όταν αγόρασα κάτι ακριβό, που εκείνη τη στιγμή μου έδωσε μια στιγμιαία χαρά, όμως η θύμηση αυτής της χαράς εξατμίστηκε στα χρόνια που πέρασαν.
Επίσης κάναμε συναυλίες για το ραδιόφωνο που είχαν τη μορφή ανοικτής πρόβας. Σε συνεργασία με το Τρίτο Πρόγραμμα, το ξαδελφάκι των Μουσικών Συνόλων, μια φορά την εβδομάδα κάναμε μια ανοικτή πρόβα ένα κομμάτι με το μαέστρο μας να επεξηγεί εκπληκτικά τον τρόπο που έπρεπε να τραγουδήσουμε. Αυτές οι ανοικτές πρόβες υπήρξαν μεγάλο σχολείο για όλους αυτούς που θέλησαν μετά να γίνουν επαγγελματίες μουσικοί ή διευθυντές ορχήστρας. Ακόμα, πολλές φορές έρχονταν μερικά πρωινά στο στούντιο που κάναμε πρόβα, διάφορα σχολεία και παρακολουθούσαν για λίγο. Τα παιδάκια έμεναν πολλές φορές με το στόμα ανοιχτό, όσο πιο μικρά ήταν τόσο πιο μεγάλο ήταν το στόμα που άνοιγαν!
Και βέβαια ήταν οι πολλές μας συναυλίες στην επαρχία. Έξι ολόκληρα χρόνια στη χορωδία γυρίσαμε ολόκληρη την Ελλάδα. Χίος, Θεσσαλονίκη, Ορεστειάδα, Δράμα, Σέρρες, Ιωάννινα, Λαμία, Τρίπολη, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος, Άνδρος είναι μερικά μόνο από τα μέρη της Ελλάδας που επισκεφτήκαμε. Όσον αφορά δε το εξωτερικό, πήγαμε στη Γαλλία, στην Ιταλία, στη Γερμανία, ενώ αργότερα η χορωδία πήγε στην Κίνα, στην Αμερική και στον Καναδά. Ο αριθμός των ετήσιων συναυλιών υπερέβαινε τις 50, και κυμαινόταν περίπου στις 60 με 70 κατά μέσο όρο.
Το κλείσιμο των μουσικών συνόλων της ΕΡΤ αφήνει ένα δυσαναπλήρωτο κενό για τα μουσικά πράγματα της Ελλάδας. Η χώρα μας είχε πάντα μια προβληματική σχέση με τη μουσική και οι λίγες υποδομές που υπήρχαν σαν τα μουσικά σύνολα της ΕΡΤ, ήταν πραγματικά πολύτιμες. Το κενό που μένει θα φαίνεται μεγαλύτερο όσο περνάει ο καιρός, κάτι σαν σχολείο που κλείνει σε μια πολιτεία γεμάτη κόσμο που διψάει για να μάθει και να αισθανθεί. Είναι ένα κενό κάπου εκεί αριστερά, κάτω από το στήθος.